«Επιπτώσεις της συμβατικής γεωργίας στην υγεία και το περιβάλλον»

Ευάγγελος Βλάχος

Γεωπόνος

ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ

-  Έγγειες βελτιώσεις

-  Εντατικοποίηση των καλλιεργειών

-  Εκτεταμένη εφαρμογή χημικών λιπασμάτων

-  Γενίκευση της χρήσης των φυτοφαρμάκων

-  Γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί

(GMOs)

Μέχρι σήμερα

Υπήρξαν επιπτώσεις στην υγεία και αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος από δραστηριότητες  που έχουν σχέση με την άσκηση της συμβατικής γεωργίας ???

-  ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ

-  ΦΥΤΟΦΑΡΜΑΚΑ

-  ΑΛΛΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ

ΓΕΝΕΤΙΚΑ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ

-  ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ

-  ΦΥΤΟΦΑΡΜΑΚΑ

-  ΓΕΝΕΤΙΚΑ ΤΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ

-  ΑΛΛΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ

Αποξηράνσεις

-  Λίμνες

-  Έλη

-  Βαλτώδεις εκτάσεις

Με παράλληλα έργα…

-       Πρόσθετα αποστραγγιστικά

-       Αγροτική οδοποιία

-       Αρδευτικά έργα

-       Συστηματοποιήσεις εδαφών

-       Μόνιμα στραγγιστικά δίκτυα

Με εισαγωγή στην καλλιέργεια....

-Βελτιωμένων ποικιλιών και υβριδίων

Αλλά πολύ απαιτητικών σε εισροές (Νερό άρδευσης -λιπάσματα -φυτοφάρμακα)

Αποτέλεσμα

• Εξαφάνιση βιοτόπων
• Θεαματικές αλλαγές σε Χλωρίδα-πανίδα με

        - Δραστική μείωση πολλών ειδών

        - Μείωση της επισκεψιμότητας των

           αποδημητικών

        - Περιορισμός της βιοποικιλότητας

Λιπάσματα

Η χρήση τους στη Γεωργία άρχισε στις αρχές του 20^ου αιώνα με πρώτο εκπρόσωπό τους την κυαναμίδη του ασβεστίου της αμερικανικής εταιρίας Cyanamid

Χρήση λιπασμάτων στο Ν. Καρδίτσας

Δεκαετίες 90-00: 40.000 τον. ετησίως
(800.000 τον.)
Σήμερα: 20.000 τον. ετησίως
(600.000 τον.)
Σταθερά μέσα στους 3 πρώτους Νομούς σε κατανάλωση λιπασμάτων

Άζωτο

Αύξηση της συγκέντρωσης νιτρικών και νιτρωδών στα φυλλώδη λαχανικά

**   Διαφυγή στην ατμόσφαιρα με τη μορφή ενώσεων π.χ. υποξείδιο του αζώτου – επίδραση στο όζον

** Εμπλουτισμός των υδάτινων συστημάτων, ακαταλληλότητα νερού, ευτροφισμός

Φώσφορος

Εμπλουτισμός υδάτινου περιβάλλοντος

Ενίσχυση των φαινομένων ευτροφισμού

Κάλιο

Παρεμπόδιση προσρόφησης ιωδίου από τα φυτά

Παθήσεις θυρεοειδούς

Tα φυτοφάρμακα

Χημικές ουσίες με μέτρια έως πολύ ισχυρή οξεία τοξικότητα άλλα και χρόνια τοξικότητα

Μερικές ιδιότητες των φυτοφαρμάκων

Μέτρια έως πολύ υψηλή οξεία τοξικότητα

Χρόνια τοξικότητα (μη μετρήσιμη)

Πτητικότητα

Λιποδιαλυτότητα

Έκθεση του ανθρώπου και των ζώων στα φυτοφάρμακα

Εισπνοή σταγονιδίων η ατμών

Προσρόφηση από το δέρμα

Λήψη μέσω της τροφής

Η τύχη τους στο οικοσύστημα

Επιφανειακή απορροή με κατάληξη σε ποτάμια, λίμνες, θάλασσα

Έκπλυση σε βάθος με κατάληξη στα υπόγεια νερά

Διασπορά στην ατμόσφαιρα (σταγονίδια, εξάτμιση)

Συσσώρευση (αθροιστικά) σε άνθρωπο και ζωικούς οργανισμούς

Η διάσπαση των φυτοφαρμάκων

• Επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας
• Αποικοδόμηση από το ίδιο το φυτό
• Αποικοδόμηση στο έδαφος με την επίδραση μικροοργανισμών
• Έμμονα φυτοφάρμακα

Ιδιοτήτων συνέχεια...

Τερατογενέσεις

Καρκινογενέσεις

Μεταλλάξεις

Επιδράσεις στο νευρικό σύστημα

Ιστορικοί σταθμοί

Βιετνάμ, Πορτοκαλί παράγοντας (agent orange)

(Μίγμα 2,4 D- 2,4,5-T)

Στόχος: Αποψίλωση δασικών/ αγροτικών εκτάσεων

Εκτέθηκαν: 4.000.000 άνθρωποι

Νόσησαν: Πάνω από 1.000.000 Βιετναμέζοι και Αμερικανοί στρατιώτες (τερατογενέσεις, λευχαιμία, γενετικές ανωμαλίες)

Εν έτει 2017: γεννιούνται παιδιά με σοβαρές ασθένειες

Ελλάδα

1500 περιστατικά δηλητηριάσεων ετησίως (Αθήνα-Θεσσαλονίκη)

Συνήθεις πρακτικές

Άσκοποι ψεκασμοί

   * Ψεκασμοί χρονικά κοντά στη συγκομιδή

   * Εφαρμογή υψηλών δοσολογιών

   * Πραγματοποίηση ψεκασμών υπό ακατάλληλες συνθήκες

   * Χρήση απαγορευμένων φυτοφαρμάκων

   * Κενά φυτοφαρμάκων: Διασκορπισμένα παντού. Λίγα καίγονται.

   * Πλαστικά χαμηλής κάλυψης και σάκοι λιπασμάτων: Καίγονται. 

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Εφαρμογή των φυτοφαρμάκων μόνο από εξειδικευμένους επαγγελματίες ψεκαστές.

-Υιοθέτηση σύγχρονων τεχνικών- τεχνολογιών (γεωργία ακριβείας)

- Ενίσχυση και επέκταση της ολοκληρωμένης και βιολογικής γεωργίας.

- Καθιέρωση λιγότερο αυστηρών προδιαγραφών φυτοϋγειονομικής κατάστασης των γεωργικών προϊόντων.

Η παραπάνω εισήγηση έγινε στην Ημερίδα με θέμα «Φιλοπεριβαλλοντικές Πρακτικές Καλλιέργειας» που οργάνωσε η ΟικόΣφαιρα Καρδίτσας την Κυριακή 17 Σεπτεμβρίου, στο Επιμελητήριο, στα πλαίσια της 17^ης Οικολογικής Γιορτής Καρδίτσας.

«Αξιοποίηση υποπροϊόντων βιομηχανιών τροφίμων: προστασία περιβάλλοντος και παραγωγή ουσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας»

Δρ. Ιωάννης Γιαβάσης
Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΙ Θεσσαλίας, Τμήμα Τεχνολογίας Τροφίμων,
Εργαστήριο Μικροβιολογίας & Βιοτεχνολογίας Tροφίμων

Καθώς αυξάνεται ο πληθυσμός της γης και το βιοτικό επίπεδο, αυξάνει και η κατανάλωση τροφίμων και παράλληλα η συσσώρευση υποπροϊόντων τροφίμων, γεγονός που έχει πολλαπλές αρνητικές επιπτώσεις, πρωτίστως στο  περιβάλλον και κατ΄επέκταση και στην υγεία, αλλά και την οικονομία. Η δε αύξηση μη καταναλισκόμενης τροφής δημιουργεί μεγαλύτερες ανάγκες παραγωγής τροφίμων, οδηγώντας σε ένα φαύλο κύκλο.

Συγκεκριμένα, πολλά υποπροϊόντα τροφίμων και αγροτο-κτηνοτροφικής παραγωγής που απορρίπτονται στο περιβάλλον περιέχουν τοξικές ουσίες, υψηλό μικροβιακό φορτίο,  δύσκολα αποικοδομήσιμες ουσίες,  ή προκαλούν φαινόμενα  ευτροφισμού (αύξηση μικροβίων ή άλγης), αύξηση εκπομπών άνθρακα (μεθάνιο, διοξείδιο του άνθρακα που συμβάλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου), μολύνοντας  το νερό, το έδαφος ή τον αέρα, ενώ η συσσώρευση υποπροϊόντων και οργανικών αποβλήτων δημιουργεί μεγάλες ανάγκες για βιολογικό καθαρισμό που έχει μεγάλος κόστος για τις εταιρίες παραγωγής τροφίμων, και δεν είναι πάντα απολύτως αποτελεσματικός. Επιπλέον, υπάρχει μία ακόμα πολύ σημαντική παράμετρος, που είναι η απώλεια σημαντικών ποσοτήτων χρήσιμων ουσιών που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν στη διατροφή ή την παραγωγή ενέργειας, δημιουργώντας υψηλή προστιθέμενη αξία (υδατάνθρακες, λίπη, πρωτεΐνες, οργανικά οξέα, φαινολικές ουσίες, χρωστικές ουσίες, αιθανόλη, κλπ).

Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (FAO), στην Ευρώπη και την Αμερική το 1/3 της συνολικά παραγόμενη τροφής  καταλήγει  σε απορρίμματα/υποπροϊόντα που προκύπτουν κατά την παραγωγή τροφίμων, ενώ αυτό το ποσοστό είναι αρκετά μικρότερο σε φτωχές χώρες τις Ασίας ή της Υποσαχάριας Αφρικής όπου η μη καταναλισκόμενη τροφής και τα υποπροϊόντα τροφίμων είναι πολύ λιγότερα.  Αυτό δείχνει ότι υπάρχουν σημαντικά περιθώρια και δυνατότητες καλύτερης αξιοποίησης των τροφίμων που παράγονται και των υπολειμμάτων επεξεργασίας τροφίμων, τα οποία περιγράφονται συνοπτικά παρακάτω.

Σε επίπεδο αγροτικής παραγωγής, η παραγωγή κομποστοποιημένου λιπάσματος από φυτικά υπολείμματα, ζωοτροφών (με χρήση στέμφυλων, υπολειμμάτων ζυθοποϊίας, τυρογάλακτος, κλπ), κυτταρινούχων υποστρωμάτων από φυτικά υπολείμματα για καλλιέργεια μανιταριών και η παραγωγή βιοαερίου(μεθάνιο)  από κοπριά ζώων, ή βιοαιθανόλης από φυτικά υπολείμματα μπορούν να αποτελέσουν σημαντικές λύσεις.

Σε επίπεδο βιομηχανικής παραγωγής τροφίμων υπάρχουν πολλές δυνατότητες αξιοποίησης υποπροϊόντων όπως :

α) η παραγωγή ενέργειας και ειδικότερα βιοαιθανόλης από σακχαρούχα υποπροϊόντα (π.χ. αποπρωτεϊνωμένο τυρόγαλο, μελάσσα, πούλπα φρούτων), ή η παραγωγή βιοντίζελ από χρησιμοποιημένα λίπη και έλαια.

β) Η παραγωγή εδώδιμης πρωτεΐνης μέσω ζύμωσης, όπως η μονοκυτταρική πρωτεΐνη ή μυκοπρωτείνη, από εδώδιμα βακτήρια/ζύμες και μύκητες αντίστοιχα (για παράδειγμα το προϊόν Quorn που είναι μικροβιακή πρωτεΐνη ως υποκατάστατο κρέατος), η οροπρωτεΐνη από το τυρόγαλο, η πρωτεΐνη αίματος από απόβλητα σφαγείων, η παραγωγή ανακατεργασμένης σάρκας ψαριού από μη εμπορεύσιμα ψάρια και υποπροϊόντα αλιευμάτων (π.χ. απομίμηση καβουρόψιχας – surimi)

γ) Η παραγωγή ιχθυελαίων πλούσιων σε ω-3 λιπαρά οξέα (προστατεύουν από καρδιαγγειακές παθήσεις) από υπολείμματα ψαριών

δ) Η παραγωγή φυσικών αντιοξειδωτικών-αντιμικροβιακών ουσιών (πολυφαινόλες, φλαβονοειδή) από φυτικά υπολείμματα (υποπροϊόντα ελιάς, σταφυλιού, βοτάνων, εσπεριδοειδών, ροδιού, κλπ)

δ) Η παραγωγή φυσικών χρωστικών όπως ανθοκυάνες (από φυτικά υποπροϊόντα), λυκοπένιο (από τομάτα), ασταξανθίνη (από υπολείμματα  μαλακόστρακων-καρκινοειδών)

ε) Η παραγωγή σακχάρων και πολυσακχαριτών, όπως λακτόζη, τζελλάνη, ξανθάνη από αποπρωτεϊνομένο τυρόγαλο (απόγαλο), αμυλοσιρόπια, μελάσσα,  χιτοζάνη (αντιμικροβιακή ουσία) από μαλακόστρακα-καρκινοειδή, β-γλυκάνη (που μειώνει τη χοληστερόλη και το σάκχαρο στο αίμα) από άχυρο βρώμης/κριθαριού

στ) Η παραγωγή ξυδιού/ οργανικών οξέων μέσω ζύμωσης σακχαρούχων φυτικών ή ζωικών υποπροϊόντων (π.χ. μη εμπορεύσιμα φρούτα, απόγαλο)

Τέλος, σημαντικό μερίδιο στην παραγωγή και αξιοποίηση υπολειμμάτων τροφίμων έχει και ο καταναλωτής. Σε αυτό το επίπεδο οι δυνατότητες αξιοποίησης αφορούν κυρίως την ατομική κομποστοποίηση στις αγροτικές περιοχές, ενώ οι δυνατότητες μείωσης υπολειμμάτων τροφίμων είναι πολλές και αφορούν κυρίως την ορθολογική αγορά και διαχείριση τροφίμων με βάση πραγματικές ανάγκες, ώστε να μην πετιέται φαγητό νωπό ή επεξεργασμένο,  την αποφυγή υπερβολικής αποθήκευσης ευαλλοίωτων τροφίμων, την ορθή συντήρηση τροφίμων (ψύξη για μη αποστειρωμένα τρόφιμα με πολύ υγρασία, ξηρό περιβάλλον ή αεροστεγή συσκευασία για ξηρά τρόφιμα) και κατανάλωση τροφίμων με βάση τη χρονική σειρά που αγοράστηκαν/επεξεργάστηκαν/αποθηκεύτηκαν (δηλ. με βάση τον κανόνα «first in first out»που εφαρμόζεται και στη βιομηχανία τροφίμων).

Όλα τα παραπάνω μπορούν αφενός να μειώσουν, αφετέρου να αξιοποιήσουν τα παραγόμενα υποπροϊόντα τροφίμων, έχοντας θετικό αντίκτυπο, όχι μόνο στο περιβάλλον και την υγεία, αλλά και σε οικονομικό επίπεδο.

Η παραπάνω εισήγηση έγινε στην Ημερίδα με θέμα «Φιλοπεριβαλλοντικές Πρακτικές Καλλιέργειας» που οργάνωσε η ΟικόΣφαιρα Καρδίτσας την Κυριακή 17 Σεπτεμβρίου, στο Επιμελητήριο, στα πλαίσια της 17^ης Οικολογικής Γιορτής Καρδίτσας.

Εισαγωγή

Η Γεωργία έχει ως καθήκον προς τη κοινωνία να εξασφαλίσει ασφαλή και υγιεινά  τρόφιμα και τις απαραίτητες πρώτες ύλες για ένα συνεχώς αυξανόμενο πληθυσμό. Ταυτόχρονα πρέπει να διατηρήσει τη μη ανανεώσιμη παραγωγική βάση της, το έδαφος, να μην εξαντλήσει τους μη ανανεώσιμους φυσικούς πόρους  που χρησιμοποιεί (νερό, ενέργεια) να περιορίσει τις αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και να  συμβάλλει όσο μπορεί στην άμβλυνση του φαινομένου του θερμοκηπίου που προκαλεί τη κλιματική αλλαγή.

Ανθρωπογενής Κλιματική αλλαγή

Σύμφωνα με τις προβλέψεις της συμφωνίας των Παρισίων,  εφ’ όσον εφαρμοστούν, η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας  της Γης θα περιοριστεί στους 2ο C μέχρι το τέλος του αιώνα. Προβλέπεται μια μείωση των βροχοπτώσεων και σημαντική αύξηση των ακραίων καιρικών φαινομένων όπως έντονων βροχοπτώσεων και ημερών καύσωνα. Η Γεωργία βρίσκεται σε μια ιδιότυπη κατάσταση: από τη μια πλευρά θα υποστεί τις συνέπιες της κλιματικής αλλαγής από την άλλη μπορεί να συμβάλλει στη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Θα πρέπει να  αναπτύξουμε καλλιεργητικές πρακτικές που να μας εξασφαλίζουν υψηλές αποδόσεις και ποιότητα προϊόντων και ταυτόχρονα  να προστατεύσουμε το περιβάλλον.

Δύο τεχνολογίες και καλλιεργητικές πρακτικές φαίνεται ότι μπορούν να απαντήσουν σε πολλές από τις προκλήσεις:

Η Γεωργία Συντηρήσεως

Η Γεωργία Συντηρήσεως είναι μια μέθοδος καλλιέργειας που χρησιμοποιεί αμειψισπορές, καλλιέργειες φυτοκάλυψης και ακαλλιέργεια ή μειωμένη κατεργασία του εδάφους για να εξασφαλίσει σταθερές αποδόσεις και προστασία του περιβάλλοντος

Η χρήση καλά σχεδιασμένων αμειψισπορών επιτρέπει τη καλύτερη εκμετάλλευση στρωμάτων του εδάφους και αυξάνει τις αποδόσεις των καλλιεργειών ενώ  περιορίζει τη χρήση φυτοπροστατευτικών προϊόντων. Η εισαγωγή ψυχανθών περιορίζει τη χρήση αζωτούχων λιπασμάτων.

Οι καλλιέργειες φυτοκάλυψης εξασφαλίζουν την συνεχή κάλυψη του εδάφους από φυτά περιορίζοντας τη διάβρωση ενώ με τη χρήση ψυχανθών μειώνουν τις ανάγκες σε αζωτούχο λίπανση.

Η ακαλλιέργεια δηλαδή η απ’ ευθείας σπορά χωρίς καμία προηγούμενη κατεργασία του εδάφους επιτυγχάνει: Μείωση της κατανάλωσής ενέργειας για την εγκατάσταση της φυτείας κατά τουλάχιστον 80% και της αποδόμησης της οργανικής ουσίας.  Για καλλιέργειες μα πασσαλώδη ρίζα η κατεργασία σε λωρίδες φαίνεται να δίνει καλά αποτελέσματα. Η ΓΣ μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στην άμβλυνση του φαινομένου του θερμοκηπίου καθώς μπορεί να αποθηκεύσει στο έδαφος τεράστιες ποσότητες άνθρακα που αφαιρεί από την ατμόσφαιρα.

Γεωργία Ακριβείας

Γεωργία Ακριβείας είναι η διαχείριση της παραλλακτικότητας στα αγροκτήματα με στόχο τη βελτίωση των οικονομικών αποδόσεων και τη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Η Γεωργία Ακριβείας συνδυάζει τις τελευταίες εξελίξεις στην Πληροφορική μαζί με καλή γνώση των γεωπονικών επιστημών (γεωργική μηχανική, φυτική παραγωγή, εδαφολογία, κλιματολογία, οικονομικά) για να βοηθήσει τους παραγωγούς να κατανοήσουν καλύτερα τα αγροκτήματά τους με αποτέλεσμα την καλύτερη διαχείρισή τους . Επιτρέπει τη διαχείριση τμήματος των αγρών σύμφωνα με τις ανάγκες των καλλιεργειών.

Συμπεράσματα

Η ΓΣ μπορεί να μειώσει ουσιαστικά τις εισροές της και να εξοικονομήσει φυσικούς πόρους ενώ θα μειώσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στη μείωση των εισροών και στην ενσωμάτωση άνθρακα στο έδαφος συμβάλλοντας στη άμβλυνση του φαινομένου του θερμοκηπίου

Η ΓΑ  μπορεί να μειώσει σημαντικά  τις εισροές χωρίς να μειώσουν τις αποδόσεις. Σε πολλές περιπτώσεις μπορούν να βελτιώσουν την ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων.

* Ο κ. Θεοφάνης Γέμτος είναι Ομότιμος Καθηγητής Τμήματος Γεωπονίας, Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος,  Πανεπιστημίου Θεσσαλίας